Czym jest stereotyp?
Myśląc dłużej nad sednem stereotypów, doszłam do wniosku, że można je określić jako przekonania o podłożu kulturowym. Rzadko mamy możliwość wyrobienia ich sobie na własną rękę, większość z nich to przekonania powtarzane od pokoleń, a my przejmujemy je w trakcie socjalizacji jako swoje. To, że w większości nie są wyrabiane na podstawie własnych doświadczeń, sprawia, że nierzadko bywają przestarzałe i zwyczajnie nieprawdziwe...
To «funkcjonujÄ…cy w Å›wiadomoÅ›ci
spoÅ‚ecznej, uproszczony i zabarwiony wartoÅ›ciujÄ…co obraz rzeczywistoÅ›ci»
SÅ‚ownik PWN
Stereotypy sÄ… nadmiernymi uproszczeniami,
generalizują pewną, niekoniecznie prawdziwą informację na całą, określoną grupę osób. Oznaczają przypisywanie konkretnych cech, właściwości, czy charakterystyk
danym osobom, tylko z powodu przynależności do jakiejś grupy.
Spotykamy się ze stereotypami różnego rodzaju: rasowymi, narodowościowymi, płciowymi, związanymi z cechami wyglądu zewnętrznego, a także ze stanem zdrowia, czy zawodem.
SkÄ…d siÄ™ biorÄ… stereotypy?
Stereotypy tworzÄ… siÄ™ na podstawie pojedynczych
doświadczeń z konkretnymi osobami lub są przekazywane w
formie przekonań osobom, które takich
doświadczeń nie miały wcale np. w trakcie wychowywania, są też
przekazywane jako treści kulturowe. Pojedyncze doświadczenia lub niesprawdzone
informacje generalizowane są na całe grupy np. społeczne, co ujawnia jak
krzywdzące mogą być stereotypy.
PoÅ›rednim źródÅ‚em stereotypu bÄ™dzie brak wiedzy –
nieposzerzanie własnej perspektywy, niepoznawanie innych przedstawicieli grupy
społecznej i zamykanie się na pogłębianie , czy weryfikowanie zdobytych informacji.
Zalety stereotypów:
Mimo, że otwarcie mówi się o tym, że każdy
stereotyp, nawet o pozytywnym wydźwięku jest krzywdzący, ponieważ upraszcza obraz
rzeczywistości, pojawiają się one w naszej świadomości i bardzo trudno je
zmienić, ponieważ są nam pomocne...
- Stereotypy ułatwiają nam tłumaczenie sobie otaczającego nas świata, często dla nas zaskakującego. Dlatego, by oszczędzić czas, skracamy drogę przechodzenia przez różne procesy myślowe, opierając się na znanych nam ścieżkach - stereotypach, które klasyfikują i układają zdobywaną przez nas wiedzę. Nie zastanawiamy się zbyt długo nad własną konkluzją, tylko klasyfikujemy zasłyszaną informacją na podstawie "wiedzy ogólnej" (stereotypu).
- Ewolucja wyposażyÅ‚a nas w takie narzÄ™dzie - setki tysiÄ™cy lat temu nasi przodkowie w uÅ‚amku sekund decydowali, czy napotkany osobnik jest zÅ‚y, czy dobry, to przyjaciel, czy wróg. PomyÅ‚ka mogÅ‚a kosztować życie, dlatego im szybciej podejmowano trafne decyzje, tym lepiej. Obecnie, stereotypy ujawniajÄ… siÄ™ np. przy poznawaniu nowych ludzi, kiedy dziaÅ‚a efekt pierwszego wrażenia. Pozwala on w szybki sposób „ocenić”, czy nowo poznana osoba jest warta naszej uwagi, czy chcemy spÄ™dzić z niÄ… wiÄ™cej czasu i bliżej jÄ… poznać, czy od razu zakwalifikujemy jÄ… do grupy osób dla nas nieciekawych – co także pozwala zaoszczÄ™dzić czas. Oceniamy w ten sposób na podstawie, czasem drobnych detali, przypisujÄ…c kogoÅ› do konkretnej grupy osób. Co wiÄ™cej, w takich przypadkach czÄ™sto dziaÅ‚a także efekt hallo - jeżeli przypiszemy komuÅ› jakÄ…Å› cechÄ™, to na zasadzie promieniowania tej cechy, jesteÅ›my bardziej skÅ‚onni przypisywać danej osobie analogicznie inne cechy pozytywne lub negatywne.
- Stereotypy speÅ‚niajÄ… także funkcje tożsamoÅ›ciowe. KwalifikujÄ…c siebie do konkretnej grupy osób: Polaków, demokratów, wysokich blondynek, dobrych kucharzy itp. – przypisujemy sobie pewne, okreÅ›lajÄ…ce nas cechy. Przynależność do danej grupy definiuje mnie, definiuje także „innych”, jako nieposiadajÄ…cych jakichÅ› konkretnych cech, którymi ja siÄ™ opisujÄ™ - np. uczciwy, prawy, wrażliwy.
- Co jeszcze dajÄ… nam te skróty myÅ›lowe? Poczucie bezpieczeÅ„stwa oparte na możliwoÅ›ci „przewidywania” na podstawie naszych wyobrażeÅ„ nt. konkretnych osób – przedstawicieli konkretnych grup, wiemy, czego możemy siÄ™ po „nich” spodziewać i odpowiednio na coÅ› przygotować, co skutecznie podnosi nasze poczucie bezpieczeÅ„stwa.
Upraszczając świat,
stereotypy pomagają nam w nim funkcjonować, jednak nie zapominajmy o ich istotnych
wadach…
Wady stereotypów:
- Po pierwsze, ze względu na uproszczenia, stereotypy sprawiają, że szufladkujemy innych ludzi. Na podstawie pojedynczego, negatywnego doświadczenia z konkretną osobą lub przekonania na temat grupy, przypisujemy negatywne cechy wszystkim jej członkom. Czy każdy Grek jest leniwy?
- Często mają one obraźliwy charakter.
- Stereotypy, ze wzglÄ™du na swojÄ… funkcjÄ™, bardzo trudno ulegajÄ… zmianie. UgruntowujÄ… przekonania, których trzymamy siÄ™ podÅ›wiadomie, by podtrzymywać przeÅ›wiadczenie o wÅ‚asnej nieomylnoÅ›ci i konsekwencji. DziaÅ‚a tu znieksztaÅ‚cenie poznawcze zwane selektywnÄ… uwagÄ…, kiedy z różnych, docierajÄ…cych do nas informacji przyswajamy tylko te, które potwierdzajÄ… naszÄ… opiniÄ™ – co ponownie uÅ‚atwia przechodzenie przez procesy myÅ›lowe, nie rejestrujemy informacji niepasujÄ…cych do naszego, wyrobionego wczeÅ›niej przekonania. Natomiast wszelkie niejednoznacznoÅ›ci bÄ™dziemy interpretowali na korzyść swego przekonania. Kiedy przedstawiciel grupy, którÄ… postrzegamy negatywnie bÄ™dzie dla nas życzliwy lub pomocny, uznamy, że to nie opisuje przecież caÅ‚ej spoÅ‚ecznoÅ›ci – wyjÄ…tek potwierdza tylko reguÅ‚Ä™… StÄ…d zmiana stereotypu wymaga dużego wysiÅ‚ku i Å›wiadomoÅ›ci.
- Stereotypy, z uwagi na swojÄ… trudnÄ… do zmiany, zazwyczaj negatywnÄ… wartość, charakteryzujÄ… siÄ™ ryzykiem powstawania uprzedzeÅ„, a co za tym idzie – dyskryminacji różnych grup spoÅ‚ecznych (historyczne przykÅ‚ady to postawy wobec osób czarnoskórych w Ameryce jeszcze w poprzednim stuleciu, czy skrajny przykÅ‚ad Holocaustu, obecnie stykamy siÄ™ z tym w zwiÄ…zku z pojawiajÄ…cÄ… siÄ™ dyskryminacjÄ… osób o nieheteronormatywnej orientacji seksualnej – „strefa wolna od LGBT”).
- Stereotypy mogÄ… stać siÄ™ niebezpiecznym narzÄ™dziem politycznym wykorzystywanym, by usprawiedliwiać niehumanitarne dziaÅ‚ania np. przedstawianie jakiejÅ› narodowoÅ›ci jako szczególnie okrutnej, nastawionej wrogo wobec „naszej” jako usprawiedliwienie podjÄ™tych/ planowanych dziaÅ‚aÅ„ wojennych. Wszelkie dzielenie na „my” i „oni” jest z reguÅ‚y oparte na uogólnieniach i prowadzi do uprzedzeÅ„ i konfliktów.
Jak ustrzec siÄ™ przed negatywnym skutkiem
działania stereotypów?
Jak zaznaczyłam wcześniej, stereotypy nie są z
gruntu złymi wytworami ludzkich umysłów, pomagają strukturyzować wiedzę o
otaczającym nas świecie oraz oszczędzać czas przy dokonywaniu wyborów i
podejmowaniu decyzji. Trudno byłoby nam bez nich żyć. Jednak,
stereotypy mają swoje poważne w skutkach wady i niosą niebezpieczeństwo
dyskryminacji (rasowej, płciowej, narodowościowej itp.).
Poszerzanie własnej świadomości pozwala stereotypy
mądrze wykorzystywać. Kiedy zastanowimy się nad swoimi opiniami,
szczególnie tymi krzywdzącymi, możemy dojść do wniosku, że nie kierujemy się
faktami, a powtarzanymi przez innych przekonaniami, których nie mieliśmy nawet okazji
zweryfikować. Pomocnymi narzÄ™dziami bÄ™dÄ… zawsze nasze ludzkie zdolnoÅ›ci – empatia i
umiejętność przyjmowania cudzej perspektywy.
Warto mieć na uwadze, że nasze przekonania
kierują naszym zachowaniem. Wpływają na to, jak traktujemy napotykane osoby i jak się z nimi komunikujemy, co z kolei może mieć wpływ na to, jak sami zostaniemy potraktowani (na zasadzie samospełniającego się proroctwa).
Weryfikując posiadane stereotypy możemy wykorzystywać
te, które rzeczywiście upraszczają nam podejmowanie decyzji i trafne
kategoryzowanie osób, z którymi się stykamy, a odrzucić te, które przekazywane
są nam przez innych oraz/ lub wpływają na kształtowanie się krzywdzących
uprzedzeÅ„ – możemy zwyczajnie pomylić siÄ™ w swojej ocenie i stracić w
cudzych oczach, nie rozwijać swojej wiedzy (= siebie), przegapić fantastyczną
znajomość lub, co najważniejsze, skrzywdzić kogoś, kto niczym na to nie zasłużył.
Życzę wnikliwej refleksji nad swymi przekonaniami :)
Pozdrawiam serdecznie,
Marianna Urbanek
~ Mełpin, Fot. M. Urbanek