Stereotypy
Czym jest stereotyp?
Myśląc dłużej nad sednem stereotypów, doszłam do wniosku, że można je określić jako przekonania o podłożu kulturowym. Rzadko mamy możliwość wyrobienia ich sobie na własną rękę, większość z nich to przekonania powtarzane od pokoleń, a my przejmujemy je w trakcie socjalizacji jako swoje. To, że w większości nie są wyrabiane na podstawie własnych doświadczeń, sprawia, że nierzadko bywają przestarzałe i zwyczajnie nieprawdziwe...
To «funkcjonujący w świadomości
społecznej, uproszczony i zabarwiony wartościująco obraz rzeczywistości»
Słownik PWN
Stereotypy są nadmiernymi uproszczeniami,
generalizują pewną, niekoniecznie prawdziwą informację na całą, określoną grupę osób. Oznaczają przypisywanie konkretnych cech, właściwości, czy charakterystyk
danym osobom, tylko z powodu przynależności do jakiejś grupy.
Spotykamy się ze stereotypami różnego rodzaju: rasowymi, narodowościowymi, płciowymi, związanymi z cechami wyglądu zewnętrznego, a także ze stanem zdrowia, czy zawodem.
Skąd się biorą stereotypy?
Stereotypy tworzą się na podstawie pojedynczych
doświadczeń z konkretnymi osobami lub są przekazywane w
formie przekonań osobom, które takich
doświadczeń nie miały wcale np. w trakcie wychowywania, są też
przekazywane jako treści kulturowe. Pojedyncze doświadczenia lub niesprawdzone
informacje generalizowane są na całe grupy np. społeczne, co ujawnia jak
krzywdzące mogą być stereotypy.
Pośrednim źródłem stereotypu będzie brak wiedzy –
nieposzerzanie własnej perspektywy, niepoznawanie innych przedstawicieli grupy
społecznej i zamykanie się na pogłębianie , czy weryfikowanie zdobytych informacji.
Zalety stereotypów:
Mimo, że otwarcie mówi się o tym, że każdy
stereotyp, nawet o pozytywnym wydźwięku jest krzywdzący, ponieważ upraszcza obraz
rzeczywistości, pojawiają się one w naszej świadomości i bardzo trudno je
zmienić, ponieważ są nam pomocne...
- Stereotypy ułatwiają nam tłumaczenie sobie otaczającego nas świata, często dla nas zaskakującego. Dlatego, by oszczędzić czas, skracamy drogę przechodzenia przez różne procesy myślowe, opierając się na znanych nam ścieżkach - stereotypach, które klasyfikują i układają zdobywaną przez nas wiedzę. Nie zastanawiamy się zbyt długo nad własną konkluzją, tylko klasyfikujemy zasłyszaną informacją na podstawie "wiedzy ogólnej" (stereotypu).
- Ewolucja wyposażyła nas w takie narzędzie - setki tysięcy lat temu nasi przodkowie w ułamku sekund decydowali, czy napotkany osobnik jest zły, czy dobry, to przyjaciel, czy wróg. Pomyłka mogła kosztować życie, dlatego im szybciej podejmowano trafne decyzje, tym lepiej. Obecnie, stereotypy ujawniają się np. przy poznawaniu nowych ludzi, kiedy działa efekt pierwszego wrażenia. Pozwala on w szybki sposób „ocenić”, czy nowo poznana osoba jest warta naszej uwagi, czy chcemy spędzić z nią więcej czasu i bliżej ją poznać, czy od razu zakwalifikujemy ją do grupy osób dla nas nieciekawych – co także pozwala zaoszczędzić czas. Oceniamy w ten sposób na podstawie, czasem drobnych detali, przypisując kogoś do konkretnej grupy osób. Co więcej, w takich przypadkach często działa także efekt hallo - jeżeli przypiszemy komuś jakąś cechę, to na zasadzie promieniowania tej cechy, jesteśmy bardziej skłonni przypisywać danej osobie analogicznie inne cechy pozytywne lub negatywne.
- Stereotypy spełniają także funkcje tożsamościowe. Kwalifikując siebie do konkretnej grupy osób: Polaków, demokratów, wysokich blondynek, dobrych kucharzy itp. – przypisujemy sobie pewne, określające nas cechy. Przynależność do danej grupy definiuje mnie, definiuje także „innych”, jako nieposiadających jakichś konkretnych cech, którymi ja się opisuję - np. uczciwy, prawy, wrażliwy.
- Co jeszcze dają nam te skróty myślowe? Poczucie bezpieczeństwa oparte na możliwości „przewidywania” na podstawie naszych wyobrażeń nt. konkretnych osób – przedstawicieli konkretnych grup, wiemy, czego możemy się po „nich” spodziewać i odpowiednio na coś przygotować, co skutecznie podnosi nasze poczucie bezpieczeństwa.
Upraszczając świat,
stereotypy pomagają nam w nim funkcjonować, jednak nie zapominajmy o ich istotnych
wadach…
Wady stereotypów:
- Po pierwsze, ze względu na uproszczenia, stereotypy sprawiają, że szufladkujemy innych ludzi. Na podstawie pojedynczego, negatywnego doświadczenia z konkretną osobą lub przekonania na temat grupy, przypisujemy negatywne cechy wszystkim jej członkom. Czy każdy Grek jest leniwy?
- Często mają one obraźliwy charakter.
- Stereotypy, ze względu na swoją funkcję, bardzo trudno ulegają zmianie. Ugruntowują przekonania, których trzymamy się podświadomie, by podtrzymywać przeświadczenie o własnej nieomylności i konsekwencji. Działa tu zniekształcenie poznawcze zwane selektywną uwagą, kiedy z różnych, docierających do nas informacji przyswajamy tylko te, które potwierdzają naszą opinię – co ponownie ułatwia przechodzenie przez procesy myślowe, nie rejestrujemy informacji niepasujących do naszego, wyrobionego wcześniej przekonania. Natomiast wszelkie niejednoznaczności będziemy interpretowali na korzyść swego przekonania. Kiedy przedstawiciel grupy, którą postrzegamy negatywnie będzie dla nas życzliwy lub pomocny, uznamy, że to nie opisuje przecież całej społeczności – wyjątek potwierdza tylko regułę… Stąd zmiana stereotypu wymaga dużego wysiłku i świadomości.
- Stereotypy, z uwagi na swoją trudną do zmiany, zazwyczaj negatywną wartość, charakteryzują się ryzykiem powstawania uprzedzeń, a co za tym idzie – dyskryminacji różnych grup społecznych (historyczne przykłady to postawy wobec osób czarnoskórych w Ameryce jeszcze w poprzednim stuleciu, czy skrajny przykład Holocaustu, obecnie stykamy się z tym w związku z pojawiającą się dyskryminacją osób o nieheteronormatywnej orientacji seksualnej – „strefa wolna od LGBT”).
- Stereotypy mogą stać się niebezpiecznym narzędziem politycznym wykorzystywanym, by usprawiedliwiać niehumanitarne działania np. przedstawianie jakiejś narodowości jako szczególnie okrutnej, nastawionej wrogo wobec „naszej” jako usprawiedliwienie podjętych/ planowanych działań wojennych. Wszelkie dzielenie na „my” i „oni” jest z reguły oparte na uogólnieniach i prowadzi do uprzedzeń i konfliktów.
Jak ustrzec się przed negatywnym skutkiem
działania stereotypów?
Jak zaznaczyłam wcześniej, stereotypy nie są z
gruntu złymi wytworami ludzkich umysłów, pomagają strukturyzować wiedzę o
otaczającym nas świecie oraz oszczędzać czas przy dokonywaniu wyborów i
podejmowaniu decyzji. Trudno byłoby nam bez nich żyć. Jednak,
stereotypy mają swoje poważne w skutkach wady i niosą niebezpieczeństwo
dyskryminacji (rasowej, płciowej, narodowościowej itp.).
Poszerzanie własnej świadomości pozwala stereotypy
mądrze wykorzystywać. Kiedy zastanowimy się nad swoimi opiniami,
szczególnie tymi krzywdzącymi, możemy dojść do wniosku, że nie kierujemy się
faktami, a powtarzanymi przez innych przekonaniami, których nie mieliśmy nawet okazji
zweryfikować. Pomocnymi narzędziami będą zawsze nasze ludzkie zdolności – empatia i
umiejętność przyjmowania cudzej perspektywy.
Warto mieć na uwadze, że nasze przekonania
kierują naszym zachowaniem. Wpływają na to, jak traktujemy napotykane osoby i jak się z nimi komunikujemy, co z kolei może mieć wpływ na to, jak sami zostaniemy potraktowani (na zasadzie samospełniającego się proroctwa).
Weryfikując posiadane stereotypy możemy wykorzystywać
te, które rzeczywiście upraszczają nam podejmowanie decyzji i trafne
kategoryzowanie osób, z którymi się stykamy, a odrzucić te, które przekazywane
są nam przez innych oraz/ lub wpływają na kształtowanie się krzywdzących
uprzedzeń – możemy zwyczajnie pomylić się w swojej ocenie i stracić w
cudzych oczach, nie rozwijać swojej wiedzy (= siebie), przegapić fantastyczną
znajomość lub, co najważniejsze, skrzywdzić kogoś, kto niczym na to nie zasłużył.
Życzę wnikliwej refleksji nad swymi przekonaniami :)
Pozdrawiam serdecznie,
Marianna Urbanek
~ Mełpin, Fot. M. Urbanek
2 komentarze
Miałam już dość tego, że jestem szufladkowana przez innych ludzi jako typowa nauczycielka- stara panna. Tylko dzięki programowi „Zacznij żyć w zgodzie ze sobą” https://ogrodprzemian.pl/zacznij-zyc-w-zgodzie-ze-soba/ przestałam spełniać oczekiwania otoczenia, dowiedziałam się, jak żyć w zgodzie ze sobą, jak odważnie wyrażać siebie i zacząć wreszcie realizować swoje cele i pragnienia.
OdpowiedzUsuńŚwietnie, życie w zgodzie ze sobą i dla siebie to wielka wartość :)
UsuńPozdrawiam!